Een denkfout die iedereen maakt

Is een bekende voor z’n examen gezakt, dan denk je al gauw: niet goed geleerd, of: niet slim genoeg. Maar o wee als je zelf gezakt bent. Dan was het examen te moeilijk, je had te weinig kunnen slapen, de vragen gingen precies over de onderwerpen die je niet goed had geleerd. Kortom: dan ligt het vooral aan de situatie en niet aan jezelf.

 

Hoe dat komt?

Het is heel menselijk dat we het gedrag van andere mensen en onszelf proberen te verklaren. In het bijzonder stellen we ons de vraag:

1. komt het gedrag van iemand voort uit zijn karakter, motieven en vaardigheden (dispositionele oorzaken) óf;
2. zijn er omgevingsfactoren, waaronder de aanwezigheid van andere mensen (situationele oorzaken)?

We hebben de neiging om de mislukkingen van andere mensen aan persoonseigenschappen toe te schrijven – dat heet in de psychologie de ‘fundamentele attributiefout’ – en onze eigen mislukkingen aan de situatie. Bij successen is dat andersom.

 

Waarom? Bijvoorbeeld daarom!

1. Als het gaat om mislukkingen, bijvoorbeeld iemands koffie valt om, dan trekt de persoon waarmee iets mis gaat meer onze aandacht (wat is ie onhandig!) dan de dingen eromheen (poes sprong op tafel, wiebelig kopje…). Als je iets ‘van horen zeggen’ hebt, is de onzichtbaarheid van situationele factoren nog groter. Bij jezelf heb je wél veel oog voor de invloed van de situatie op je gedrag.
2. Bij het verklaren van mislukkingen speelt ook een rol dat we, vooral in het Westen, de sterkte van situationele factoren onderschatten. Er ligt hier veel nadruk op de autonomie van het individu: je ‘maakt of breekt’ je eigen leven. In landen als China of Korea, waar het individu veel minder centraal staat, maken mensen daarom ook minder snel een ‘fundamentele attributiefout’.
3. Voor zowel mislukkingen als successen geldt: we houden graag ons zelfbeeld in stand. Hoe belangrijker een gebeurtenis is voor ons zelfbeeld, hoe groter het effect van ‘ik doe iets goed want ik ben goed’ en ‘ik doe iets fout want alles en iedereen zat tegen’. Deze ‘zelfdienende atrributies’ treden ook op als het gaat om de resultaten van een groep waarmee je je identificeert, bijvoorbeeld je favoriete sportclub. Wint die? Wat waren ze goed (en wat was de tegenpartij in een slechte conditie)! Bij verlies? Verkeerde beslissing van de scheidsrechter…

 

Overlevingsvoordeel

Natuurlijk is deze vertekening van de werkelijkheid niet leuk als iemand te snel negatief over jou oordeelt. Maar andersom: als je jezelf ophemelt en een ander naar beneden haalt, levert dat wel overlevingsvoordelen op! Zo ben je minder snel uit het veld geslagen bij tegenslag als je niet meteen denkt dat iets aan jezelf ligt.

 

Dus ben je ontslagen, wijt het dan vooral aan alles en iedereen behalve aan jezelf, dan ga je met meer zelfvertrouwen op zoek naar nieuw werk en ben je sneller weer aan de slag! Nou ja, een beetje zelfreflectie kan ook geen kwaad…

 

[Bron: Psychologie, Marc Brysbaert]