Raar maar waar: in 65 procent schuilt een moordenaar

Met al die ellendige aanslagen van de laatste tijd, vraag je je misschien (net als ik) wel eens af: hoe kan het toch dat mensen tot zoiets in staat zijn? En: – want helaas zijn grootschalige moordpartijen van alle tijden; denk bijvoorbeeld aan de Tweede Wereldoorlog – is mishandeling en moord iets, wat jij en ik op commando ook zouden kunnen doen? Het verontrustende antwoord is: ‘ja!’. Stanley Milgram onderzocht deze kwestie in de jaren ’60 in een van de bekendste experimenten uit de psychologie.

 

Tijdens zijn experimenten moesten mensen, in opdracht van een ‘autoriteit’, elektrische schokken uitdelen aan onwillige slachtoffers, die daardoor duidelijk leden. Ze deden dat bij bosjes, ook al was er geen dwang in het spel! Benieuwd hoe dat experiment in z’n werk ging?

 

Experiment van Milgram

 

Milgram, die aan de Yale Universiteit in Amerika werkte, plaatste een krantenadvertentie waarin hij proefpersonen voor een zogenaamde ‘geheugenstudie’ zocht, in ruil voor een kleine vergoeding. Hij selecteerde mannelijke deelnemers van twintig tot vijftig jaar oud, van alle rangen en standen.

 

Strenge leraar

 

Zodra een proefpersoon op de universiteit aankwam, werd hij voorgesteld aan een – zogenaamd – andere deelnemer, die in het complot zat. De onderzoeker, gekleed in een witte ‘doktersjas’, vertelde dat de proefpersoon zou bijdragen aan een onderzoek over het effect van straf op leerprestaties. De proefpersoon kreeg, via een nep-loting, de rol van ‘leraar’ en de nep-deelnemer die van ‘student’. De bedoeling was dat de student, in een andere ruimte, woordparen ging leren. De leraar moest hem overhoren en, via een schokgenerator, een elektrische schok toedienen bij elk fout antwoord. De schokken begonnen met een voltage van vijftien en werden steeds zwaarder naarmate het aantal fouten toenam.

 

Het is mijn verantwoordelijkheid!

 

Na een aantal foute antwoorden en elektrische schokken, hoorde de leraar pijnkreten uit de ruimte van de student komen, die heftiger werden naarmate het voltage omhoog ging. De gangbare reactie van de leraren was, dat ze zichtbaar gestrest raakten en met het onderzoek wilden stoppen. De onderzoeker liet zich natuurlijk niet van de wijs brengen… Hij moedigde de leraren aan om door te gaan (‘Gaat u maar verder’), zelfs als de student op de muur begon te slaan en weigerde verder te leren (‘Het onderzoek vereist dat je gewoon doorgaat’). Uiteindelijk gaf de student helemaal geen sjoege meer (‘Het is mijn verantwoordelijkheid, gewoon doorgaan’).

 

Elektrocutie

Natuurlijk zou jij allang met het experiment gestopt zijn ;-). Maar 65 procent van de proefpersonen ging door tot het gaatje en diende de student de maximale schok van 450 volt toe: genoeg voor elektrocutie! Dit percentage is sindsdien ook bevestigd in allerlei andere varianten van het onderzoek, met andere deelnemers (waaronder vrouwen en kinderen). Waarom gehoorzaamden zoveel proefpersonen de onderzoekers? Dat blijkt alles te maken te hebben met de norm ‘gehoorzamen van autoriteit’!

 

Waarom gehoorzaam je autoriteit?

 

Mensen hechten veel waarde aan normen en waarden, waarover ik eerder ‘3 trucs met normen en waarden die je moet kennen’ schreef. Denk aan: ‘anderen behandelen zoals ze jou behandelen’, ‘voor wat hoort wat’ en ‘doen wat je belooft’. ‘Autoriteit gehoorzamen’ hoort daar ook bij. Zonder normen en waarden is het nu eenmaal lastig samenleven.

De norm ‘gehoorzamen van autoriteit’ betekent dat je de instructies van een persoon met gelegitimeerde autoriteit opvolgt. Soms omdat je geen keuze hebt: zo ga je de gevangenis in als je de politie niet gehoorzaamt. Maar vaker ga je op je gevoel af om te bepalen of iemands leiderschap gerechtvaardigd is.

 

Follow the leader, mits…

 

Ben je altijd zo’n braaf follow-the-leader-type? Nee, zeker niet! Er moet wel sprake zijn van vier voorwaarden:

 

1. De autoriteit moet gerechtvaardigd zijn
   Je gehoorzaamt natuurlijk niet zomaar iedereen die je een opdracht geeft. De autoriteit moet voor je gevoel wel een échte zijn. Vaak ‘lees’ je iemands macht en status af aan iemands uiterlijk: expressie, intonatie, houding… Denk ook aan iemands hoogte (zittend op een troon) of aan de ruimte die iemand inneemt (met een heel gevolg om zich heen). Bij het zien van een uniform (net als in het experiment van Milgram) denk je ook meteen aan de norm ‘autoriteit gehoorzamen’.
2. De autoriteit moet verantwoordelijkheid accepteren
   Als de autoriteit alle verantwoordelijkheid op zich neemt (zoals in Milgram’s experiment), voel je jezelf meer een zaakwaarnemer van de autoriteit dan dat je het gevoel hebt jezelf te vertegenwoordigen. Je bent dan ook minder bezig met hoe je zelf over dingen denkt. De een geeft zijn eigen verantwoordelijkheid overigens wel sneller op dan de ander.
3. De autoriteit moet aanwezig zijn (fysiek of in gedachten)
   Hoe duidelijker de autoriteit voor jou aanwezig is, fysiek of in gedachten, hoe beter je hem of haar gehoorzaamt. Milgram onderzocht ook hoe proefpersonen reageerden als de onderzoeker de kamer uitging en een andere deelnemer (die in het complot zat) de instructies gaf. Dan bleken de proefpersonen veel sneller met het experiment te stoppen.
4. Je eigen ‘goede’ normen en waarden moeten onderdrukt worden
   Uit de stress van de leraren in Milgram’s experiment, kun je opmaken dat ze met zichzelf in de knoop zaten. In andere experimenten onderzocht Milgram wat er gebeurde als hij de leraar naast de student zette, zodat het toedienen van de pijn dichtbij en persoonlijk werd. Het bleek dat iemands eigen normen en waarden dan meer aan de oppervlakte kwamen en het aantal proefpersonen dat de onderzoeker gehoorzaamde, daalde van 65 naar 40 procent. Het is natuurlijk makkelijker om een drone op iemand los te laten dan om iemand met een geweer neer te schieten… Daarom zorgen autoriteiten met kwade bedoelingen ook vaak voor ‘fysieke afstand’ of ‘psychologische afstand’ van hun volgers tot het slachtoffer. ‘Psychologische afstand’ betekent dat je gelooft dat het slachtoffer ergens schuldig aan is en de straf verdient.

 

Stap voor stap naar de fatale klap

 

Organisaties als Islamitische staat, leiden hun volgers, net als in Milgram’s experiment, vaak stapsgewijs op tot moordmachines: eerst laten ze hen bijvoorbeeld af en toe iemand pijn bezorgen, dan kijken naar hoe anderen het doen, daarna deelnemen aan een groepsactie en vervolgens alleen aan de slag gaan. Deze stap-voor-stap-aanpak versterkt het gevoel dat de autoriteit legitiem is en jij slechts ‘zaakwaarnemer’ bent.

 

Recht praten wat krom is

 

Wat ook een rol speelt bij het succes van zo’n stap-voor-stap-aanpak, is cognitieve dissonantie. Dat is een psychologische term voor een onaangename spanning die je voelt als je iets doet wat eigenlijk strijdig is met wat je vindt. Je gaat je gedrag dan – als je het niet makkelijk kunt aanpassen – voor jezelf goedpraten: je past je opvattingen aan je gedrag aan om met jezelf in het reine te komen.

 

Dus: onze neiging om autoriteit te gehoorzamen; de uitlokkende werking die uitgaat van ‘steeds een stapje erbij’; en onze neiging om onze ‘foute’ gedragingen goed te praten, kunnen samen bij heel wat mensen tot een vernietigende gehoorzaamheid leiden…

 

Had jij gedacht dat het zo moeilijk zou zijn om de macht van onze diepgewortelde norm ‘gehoorzamen van autoriteit’ te weerstaan?

 

In 2015 werd het Milgram experiment verfilmd onder de titel ‘Experimenter’.

 

Op YouTube kun je filmpjes van het experiment zien, bijvoorbeeld dit:

 

[Bronnen: Social Psychology, E.R. Smith e.a.; Wikipedia.org]