Je persoonlijkheid: zo leer je ‘m aan

Je persoonlijkheid (of karakter): je ‘vaste’ manier van denken en doen, heb je te danken aan je genen en levenservaring. ‘Nature‘ en ‘nurture‘, oftewel ‘aangeboren’ en ‘aangeleerd’, beïnvloeden elkaar voortdurend. Hoewel er in het verleden felle voor- en tegenstanders van het één of het ander waren, is dit ‘dubbelspel’ inmiddels een feit. Lees hier hoe je opvoeders, omgeving en wat je meemaakte je – door middel van associatie (‘klassieke conditionering’) – maakten tot wie je bent!

 

Leren door te associëren: de pavlovreactie

 

Wat je leerde van je opvoeders, omgeving en andere ervaringen, bepaalt dus (naast aangeboren eigenschappen) je persoonlijkheid (of karakter). Maar hoe leerde je je ‘vaste’ gedragingen en manier van denken aan? Door vallen en opstaan, denk je misschien. Of: door beloningen en straffen te krijgen. Of: door af te kijken bij anderen. Dat is allemaal waar. Maar niet alleen.

Heb je wel eens gehoord van een pavlovreactie? Daarover gaat dit artikel. De Russische fysioloog Ivan Pavlov ontdekte deze wetmatigheid begin 1900. Voordat hij z’n proefhonden te eten gaf, liet hij een zoemer afgaan. Na een tijdje kregen de honden al speeksel in hun mond bij het horen van de zoemer, ook als er daarna geen eten meer kwam. Terwijl die speekselvorming van nature alleen optreedt bij het zien van eten. De zoemer, op zich een neutraal ding, lokte dus opeens ‘plaatsvervangend’ een aangeboren reflex uit, doordat de honden geleerd hadden de zoemer met eten te associëren.

En laten mensen nou net dieren zijn qua manier van leren…

 

Klassieke conditionering: huilen bij het zien van de dokter

 

Pavlovreacties vertonen, dat doen mensen, net als de honden van Pavlov, ook aan de lopende band. Denk maar eens aan die date die veel aantrekkelijker lijkt dan die is, omdat de persoon in kwestie hetzelfde luchtje opheeft als iemand die je graag mag. Of aan het gebak of de zoutjes die je in huis haalt als er visite komt, omdat je die van huis uit associeert met gezelligheid (in India bijvoorbeeld, waar ik twee jaar woonde, kreeg ik in plaats van gebak en chips een warme maaltijd voorgeschoteld als ik bij iemand te gast was, wat daar dus ‘gezellig’ is). Of aan je perfectionisme, machogedrag of zorgzaamheid, omdat dit gedrag je door aanmoediging van je opvoeders een positief gevoel geeft (‘zo ben ik de moeite waard’).

Op een Pavlov-achtige manier ontstaan ook allerlei angsten. Zo huilen kinderen niet als ze voor het eerst een dokter met een injectienaald zien. Maar na de eerste prik is het zien van de dokter of naald wel voldoende om tranen met tuiten te huilen, ook zonder dat er sprake is van pijn. Deze manier van leren door te associëren heet in de psychologie ‘klassieke conditionering’.

 

Bekend en berucht: Kleine Albert

 

Een bekend en berucht experiment op het gebied van klassieke conditionering is dat van John Watson (1920). Hij confronteerde een elf maanden oude baby, ‘Kleine Albert’, herhaaldelijk met een wit laboratoriumratje. Op zich vond Albert daar niks mis mee. Maar dat veranderde toen hij een harde knal hoorde, voordat hij het ratje probeerde aan te raken. Na een paar knallen vertoonde hij al een schrikreactie zodra hij het witte ratje zag (ook zonder knal). En dat sloeg over op andere dingen die enigszins op dat witte ratje leken, zoals een baard en bontmantel.

 

Surprise, surprise!

 

In veel gevallen moet je ‘leerprikkels’ (zoals de zoemer met het eten aanbieden) regelmatig herhalen om het gewenste effect (speekselafscheiding bij alleen al het horen van de zoemer) te krijgen en langer te laten duren. Anders verdwijnt het effect. Overigens tover je het daarna vaak wel weer snel tevoorschijn, omdat de aangeleerde verbanden nooit helemaal uit je hoofd verdwijnen. In andere gevallen verrast of verbaast een samenloop van gebeurtenissen je zó (zoals een prik krijgen van die vriendelijke dokter), dat één keer genoeg is om een angst lang te laten aanhouden. En soms duikt een aangeleerd verband pas jaren later op. Denk aan iemand die opeens dichtklapt tijdens een belangrijke presentatie, omdat hij of zij als kind een keer uitgelachen werd tijdens een familievoordracht.

 

Ben jij wel eens bang geweest zonder dat je precies wist waarom? Of heb je een fobie? Grote kans dat het door een Kleine Albert-achtige ervaring komt (die je misschien niet meer weet)!

‘Pavlov-methoden’ gebruiken psychologen dan ook voor de behandeling van bepaalde angststoornissen. En ook om af te komen van smetvrees, controledwang, verslaving of om kinderen gewenst gedrag aan te leren…

Dat kun je zelf natuurlijk ook proberen!

 

Weg met je angst voor spinnen, de tandarts of smetvrees!

 

Voor de behandeling van angststoornissen (waaronder een paniekstoornis, specifieke fobie of sociale fobie) en van een obsessief-compulsieve stoornis (in het bijzonder smetvrees of controledwang) is ‘systematische desensitisatie’ (’tegenconditionering’) een veel toegepaste methode. Deze vorm van leren via klassieke conditionering werkt als volgt:

 

1. Stel een angsthiërarchie op van waar je het minst tot het meest bang voor bent

Bijvoorbeeld (voor iemand met een tandartsfobie):

• Denken aan lichte tandpijn
• Denken aan erge tandpijn
• Het telefoonnummer van de tandarts opzoeken
• Daadwerkelijk naar de tandarts bellen
• In de auto stappen om naar de tandarts te rijden
• Voor het huis van de tandarts staan
• In de wachtkamer van de tandarts gaan zitten
• In de tandartsstoel gaan zitten
• De tandarts zet het spuitje in je mond
• De tandarts begint te boren

 

2. Stel je deze situaties zo levendig mogelijk voor

Je kunt ook vragen of iemand anders je helpt door de situaties zo levendig mogelijk voor je te beschrijven.

 

3. Doe bij elk punt waarin je je inleeft iets aangenaams, zoals ontspanningsoefeningen, naar je favoriete muziek luisteren of iets lekkers eten

Pas als het eerste punt van de angsthiërarchie (in dit geval: denken aan lichte tandpijn) geen angst meer opwekt, ga je naar het volgende (denken aan erge tandpijn).

Op deze manier wordt een tandartsbezoek na een tijdje vanzelf een feestje in plaats van een ramp! Vind je professionele hulp erbij toch wel handig? Dan vind je dit artikel misschien interessant: ‘Psychiater, psycholoog, psychotherapeut… Wanneer naar wie?’

 

Kotsen van een biertje? Ja, graag!

 

Een ander voorbeeld van de toepassing van het leerprincipe ‘klassieke conditionering’ is aversietherapie. Deze therapie gebruiken psychologen bijvoorbeeld om alcoholisten van de drank af te helpen. Ze geven ze een middel dat hen misselijk maakt na het drinken van alcohol. Na een tijdje is het middel niet meer nodig en wekt alleen al het zien van alcohol braakneigingen op.

 

Je persoonlijkheid: zo leer je ‘m ook aan

 

Voor wie zich afvraagt wat het verschil is tussen klassieke conditionering en leren door beloningen of straffen te krijgen (dit heet in de psychologie ‘operante conditionering’), dat is dit:

• Bij klassieke conditionering wordt de ene prikkel (zoals denken aan of het bezoeken van de tandarts) door de andere vervangen (hier: iets ontspannends doen) om een bepaalde reflex uit te lokken of te onderdrukken (in dit geval: angst onderdrukken). Je leert dus een reflexmatige reactie aan.
• Bij beloningen en straffen kies je zelf voor je gedrag op basis van de prikkel die er tegenover staat (bijvoorbeeld: je gaat naar de tandarts omdat je na afloop een cadeautje krijgt).

 

Over het aanleren van je persoonlijkheid via beloningen en straffen een andere keer meer!

 

Heeft dit artikel je geholpen om een deel van je persoonlijkheid beter te begrijpen? 

 

[Bronnen: Klinische psychologie – theorieën en psychopathologie, Van der Molen e.a.; Wikipedia.org; Psychologie, Marc Brysbaert]